الگوی مدیریت یکپارچه شهری، نمونه موردی شهر اهواز

شهر: شهر یک مجموعه زنده است و این مجموعه زنده باید به صورت یکپارچه اداره شود. امکان ندارد که به قسمتی از آن رسیدگى گردد و قسمت های دیگر رها شود. اگر قسمتی از شهر توسط یک مجموعه و قسمت های دیگر توسط مجموعه دیگری مجزا و مستقل از یکدیگر اداره شود، این شهر به زودی می میرد و از بین می رود. به اعتقاد مامفورد^[1]، شهر عبارتست از یک شبکه جغرافیایى، یک سازمان اقتصادى، یک فرایند صنعتى، صحنه اى براى کنش اجتماعى و نمادى زیباشناختى از وحدت جمعى(عزیزی، 1390، ص6). در طبقه بندى عمومى انواع سیستمها، شهرها به عنوان یکى از سیستمهاى اقتصادى- اجتماعى، جزء پیچیده ترین سیستمها به شمار می روند(بولدینگ^[2]، 2008). مدیریت بر سیستمهای با پیچیدگی بالا، نیازمند رویکرد و برخورد سیستماتیک و شناسایى و هدایت عناصر مربوطه بر مبناى موازین و تحلیلهاى مبتنى بر این رویکرد است(کاظمیان، 1393،ص43). از جهت سلسله مراتب و مراحل تصمیم گیرى، شهر با سایر سازمانها تفاوت چندانى ندارد، اما آنچه موضع شهر را نسبت به سایر نهادها متمایز مىکند، پیچیدگى، بزرگى و تعدد عوامل آن است(میرعابدینی، 1388،ص58).

کلان شهر: در متون ترجمه شده به فارسي، واژه ها و اصطلاحات مختلفي به عنوان معادل متروپوليس به كار رفته است كه از جمله آنها مي توان به مادرشهر،گران شهر و كلان شهر اشاره كرد. اصطلاح كلان شهر در امور اجرائي و حرفه اي و امور ترجمه اي وتأليفي به جاي شهر هاي بزرگ و معادل متروپوليس به كار مي رود. متروپوليس در اصل واژه اي يوناني مركب از metre به معناي مادر و polis به معناي شهر است . در يونان قديم ، اين اصطلاح به مركز يك ايالت يا كلني اطلاق مي شده است(کهنسال، 1389). در بيشتر دانشنامه ها و فرهنگهاي معتبر ، كلان شهر مهمترين و بزرگترين مركز فعاليت يك كشور مي باشد و لزوما پايتخت كشور نمي باشد . همچنين داراي وسعت زياد و جمعيت فراواني است . از جمله ويژگيهاي ديگر كلان شهر داشتن سازمانها و نهادهاي گوناگون براي انجام وظايف و كاركردهاي مختلف فرهنگي ، تجاري ، اداري ، سياسي و … مي باشد .معمولا ساير مراكز شهري از نظر اقتصادي اجتماعي و فرهنگي تحت تاثير كلان شهرها قرار مي گيرند و در پيرامون كلان شهرها منطقه هايي هم پيوند با شهر اصلي ايجاد مي شود .به عبارتی كلان شهر ، در نظريه مكان مركزي ، مادر شهر به شهري گفته مي شود كه حداقل داراي يك ميليون نفر جمعيت باشد و در سلسله مراتب شهري بتواند به صورت مركز كنترل اقتصاد جديد در آيد و بر ناحيه اي داراي پنج تا سي ميليون نفر جمعيت مسلط شود(کاظمیان، 1383).

مدیریت شهری: مفهوم مدیریت شهری اولین بار زمانی مورد توجه واقع گردید که در سال 1976 میلادی در کنار مفاهیم دیگری چون توسعه پایدار شهری و پروژه شهر سالم در دستور کار یکی از برنامه های توسعه سازمان ملل با عنوان برنامه مدیریت شهری قرار گرفت. مطرح شدن چنین مفهوم و اصطلاحی از مدیریت در قالب مدیریت شهری ناشی از حرکت شیوة مدیریت متمرکز به سمت مدیریت غیر متمرکز در چارچوب مدیریتهای محلی تر با هدف توسعه شهری بوسیله سازمانهای محلی می باشد(پرهیزگار و فیروزبخت، 1390،ص47). مدیریت شهری صرفا مدیریت مشکلات شهر را بر عهده ندارد بلکه فراتر از این موضوع ، راهبری شهر به سوی توسعهای همه جانبه و پایدار را بر عهده دارد. در واقع منظور از مدیریت شهری برعهده گرفتن نقشی فعال در توسعه، مدیریت و هماهنگسازی منابع برای دستیابی به اهداف توسعه شهری است. استرن، مدیریت شهری را مفهومی چندوجهی بهشمار میآورد که تعریفپذیر نیست؛ آنچه اهمیت دارد این است که او مدیریت شهری را مفهومی هماهنگ و یکپارچه به شمار می آورد و معتقد است مدیریت شهری نوعی رویکرد هماهنگ و یکپارچه را نسبت به مسائل شهری در کشورهای درحال توسعه ضروری می سازد(ضرابی و جمالی نژاد، 1389،ص227). مدیریت شهری، ابزاری است که بهوسیله آن حکومت میتواند توسعه مشارکتی و پایدار را به وجود آورد(سعیدی رضوانی، 1393،ص4).

تفرق:^[3]  تفرق واژه ای است که در مفهوم مقابل یکپارچگی و انسجام قرار می گیرد. مرور متون مختلف درباره تفرق حاکی از وجود دو نوع تفرق کلان در حوزه مطالعات شهری است: تفرق در ابعاد مختلف شهر  و زندگی شهری و تفرق در نظام (یا نظا م های) برنامه ریزی و مدیریت آن. موارد ذیل مهمترین تفر ق های قابل مشاهده و مرتبط با مدیریت هستند:

Pتفرق برنامه ریزی – سیاستی که به معنای عدم وجود استراتژی و یا سیاست یکپارچه افقی و عمودی در برنامه ریزی شهر است. منظور از یکپارچگی سیاستی عمودی، استراتژ یهای یکپارچه در لایه هایی چون سیاستهای ملی، منطقه ای، خرد منطقه ای و محلی است؛ سیاستهای افقی نیز به معنای آن است که بخشهای مختلفی چون محیط زیست، حمل ونقل و یا اقتصاد شهری و .. در کنار هم و در پیوند با هم استراتژی شهری واحدی را به اجرا برسانند. در هر دو حوزه سیاستی افقی و عمودی باید استراتژ یهای هر سطح برای سطوح پایین دست چارچوب تصمیم گیری مشخصی فراهم سازد تا بتوان از نظام برنامه ریزی و مدیریت منسجم صحبت کرد (بر کپور و اسدی،1388،ص14)

Pتفرق عملکردی زمانی به وقوع م یپیوندد که در یک شهر یا قلمرو حکومتی خاص (مانند محدوده شهر یا شهرداری) برنامه ریزی و ارائه خدمات شهری در مورد کارکردها و وظایفی که ماهیت محلی دارند بین چند نهاد، سازمان و هیئت تقسیم شده است(Barlow,2010).  كه به عنوان مثال در شهر تهران به معناي تصمیم گیری و ارائه خدمات شهری به شهروندان توسط بيش از 25 سازمان دولتي و عمومی است.

Pتفرق قلمرویی به معنای منطقه بندی شهری متفاوت سازما نهای ذیربط (نظیر مناطق شهرداری، سازمان آب، نیرو، مخابرات و… ) در ارائه خدمات شهری است. خلاء قلمرویی و تداخل قلمرویی از نشانه های تفرق قلمرویی است و به دلیل تعدد سازما نهای ذیربط مذکور و چگونگي تقسیم وظایف ارائه خدمات شهری میان آنها اتفاق م یافتد.

Pتفرق حکومتی- سیاسی در سطح مناطق کلانشهری به معنای وجود تعداد زیادی از قلمروهای حکومتی و مدیریتی مستقل در درون یک منطقه کلانشهری عملکردی است به نحوی که هر قلمرو حکومتی یا مدیریت محلی دارای حق، اختیار و صلاحیت اظهار نظر در بخشی از قلمرو منطقه است و هیچ مرجع حکومتی واحدی برای تصمیم گیری و عمل در گستره کل مناطق کلا نشهری وجود ندارد(کاظمیان و میرعابدینی، 1390).

Pتفرق ناشی از تعدد ذی نفعان و عناصر ذی نفوذ صاحب قدرت در فرایند سیاستگذاری و تصمی مگیری شهری، هم به نوعی محصول سایر انواع تفرق است و هم آنها را تشدید می کند. این تفرق در اثر مطالعات قدرت در اجتماعات محلی شناسایی می شود وعناصر رسمی و خصوصا غیررسمی صاحب قدرت و ثروت را كه توانایی نفوذ در فرایند سیاستگذاری شهری- منطقه ای و تغییر آن به نفع خود را دارند در بر می گیرد.

Pتفرق مرتبط با بسترها و زمینة مدیریت شهری که به تفرق ها و ناهماهنگی های موجود در مجموعة قوانین و مقررات موجود شهری، اسناد بالادست سیاستگذاری و برنام هریزی شهری، زیرساختهای اطلاعاتی و ارتباطی مورد نیاز تصمیم گیری شهری و .. دلالت دارد.

مدیریت یکپارچه شهری: هدف مدیریت شهری اطمینان از این امر است که اجزای سیستم به گونه ای مدیریت شوند که امکان کارکردهای روزانه یک شهر را فراهم آورند و این امر موجب تسهیل و تشویق همه انواع فعالیتهای اقتصادی شده و ساکنان را به برآوردن نیازهای اولیه خود در مسکن، دسترسی به تسهیلات و خدمات، و فرصتهای تولید درآمد قادر می سازد. در مورد این عبارت، چرچیل(1985) با ایده یک پیچیدگی رو به افزایش موافق است” واژه مدیریت شهر به سوی یک معنی غنیتر و جدیدتر پیش رفته است. این واژه دیگر تنها به معنای سیستمهایی برای کنترل نیست، بلکه مجموعهای از ارتباطات رفتاری است، فرایندی که از طریق آن فعالیتهای بیشمار ساکنان با یکدیگر و با حکومت شهر تعامل دارند”. واضح است مداخله تکبعدی با یک الگوی تفکر پیچیدهتر و دقیق تر در مواجهه با توسعه شهری جایگزین شده است که مدیریت شهری کجا شروع میشود و کجا خاتمه می یابد)مکگیل، 2010،ص464). مدیریت شهرى یکپارچه و هماهنگ به مرکزیت، شهردارى و نهادهاى ذیربط (اعم از دولتى و عمومى) تحت نظارت و سیاستگذارى محلى شوراى شهر، الگوى عمومى موردنظر در تدوین وظایف شهرداری ها است. بدون این وحدت و هماهنگى بین سازمانى، کارآیى و اثربخشى مجموعه اقدامات و منابع صرف شده براى اداره امور شهر و توسعه آن به شدت مورد سئوال و تشکیک است. در همین چارچوب، جامعیت فضایى و عملکردى شهردارى و مدیریت شهرى در هدایت و کنترل تمام فضاى شهر و همه ابعاد حیات شهرى ضرورتى اصولى است(کاظمیان و سعیدی رضوانی، 1393، ص16). به نظر می رسد در بسیاری از فضاهای شهری، بخشهاى دولتى و خصوصى به جاى همکارى در حل مشکلات، به عملکرد جدا از هم گرایش دارند. هر اداره دولتى یا نظام علمى تنها به بخش کوچکى از پیکره بندى شهر نظر دارد. روشن است که برنامه ریزى مسکن، بدون توجه به حمل و نقل عمومى یا ایجاد اشتغال و ابتکارهاى زیست محیطى، بدون اقدامات آموزشى نه تنها مشکل را برطرف نمىکند، بلکه آن را شدت مى بخشد. در بخش دولتى، مکانیسمى براى هماهنگى میان ادارات وجود دارد و بخش دانشگاهى برنامه هاى عملى براى سیستم هاى خود دارد(چیما، 1392،ص43). درجه هماهنگى میان سطوح حکومتى، نوع برنامه ریزى  و موفقیت نسبى آن را تحت تاثیر قرار می دهد؛  بدین ترتیب که برخى از سطوح حکومتى بسیار منسجم تر از سطوح دیگر عمل می کنند(نیومن و تورنلى، 1386،ص159) مدیریت شهری در کشورهای در حال توسعه را به صورت مفهومی جامع در رویکرد آن نسبت به شهرها و شهرهای کوچک در نظر می گیرند. در هسته اصلی آن، این جامع نگری مستلزم آن است که مسائل شهری هم زمان به عنوان مسائل سازمانی برای اطمینان از یک پاسخ استراتژیک و عملیاتی پایدار، یعنی همان ساختار یکپارچه مدیریت شهری نیز درنظر گرفته شوند(مک گیل، 2008،ص469).